Položaj žrtava trgovine ljudima u sudskom postupku

Analiza pravosudne prakse pokazuje da i dalje izostaje pristup pravosudnih organa koji bi bio usmeren na prava žrtve trgovine ljudima, umesto tretiranja oštećenih u postupku isključivo kao „izvora" informacija o krivičnom delu, zaključuju Katarina Ivanović i Ivana Radović iz NVO ASTRA – Akcije protiv trgovine ljudima.

Fotografija: Pixabay

Tekst je sastavni deo desetog broja biltena rEUformator - informatora o poglavljima 23 i 24.

UVOD

ASTRA - Akcija protiv trgovine ljudima od 2011. godine kontinuirano prati položaj žrtava trgovine ljudima u sudskom postupku kroz godišnje analize pravosudne prakse u Srbiji. U analizama je poseban akcenat stavljen na položaj i ostvarivanje prava žrtava trgovine ljudima u sudskom postupku, praćenje i sagledavanje promena u implementaciji postojećeg pravnog okvira, usklađenost domaćeg zakonodavstva sa međunarodnim standardima i efikasnost postojećih pravnih normi.

Praćenje suđenja pruža neposredan uvid u tok postupka i položaj žrtve pre i u toku suđenja, aspekat bezbednosti i zaštite prilikom učestvovanja u postupku, a posebno odnos učesnika u postupku prema žrtvi koji se ne može u potpunosti sagledati iz sadržine odnosno obrazloženja sudskih odluka. Kontinuitet u monitoringu sudskih procesa pruža i mogućnost komparacije rezultata na godišnjem nivou i omogućava praćenje eventualnih promena u funkcionisanju mehanizma zaštite žrtava u postupku.

Sa druge strane, analiza sudskih odluka daje celovit uvid u tok postupka, vremensko trajanje i izvedene dokaze, ujednačenost sudske prakse, kao i kaznenu politiku, što dodatno osvetljava položaj žrtve u postupku odlučivanja. Slede ukratko sumirani rezultati analize, kao i osvrt na najznačajnije zaključke i preporuke koji se odnose na prava žrtava trgovine ljudima tokom sudskog postupka.

OSNOVNI NALAZI ISTRAŽIVANJA

Kao i prethodne godine, može se zaključiti da uprkos izvesnom napretku i sprovedenim edukacijama i dalje postoji nerazumevanje osetljivog položaja žrtava trgovine ljudima, što zajedno sa blagom kaznenom politikom i nemogućnošću žrtava da ostvare kompenzaciju za učinjene povrede, dovodi u pitanje stepen ostvarivanja njihovih prava. 

• U pogledu trajanja prvostepenih postupaka, podaci ukazuju da tokom 2016. godine nije došlo do značajnog poboljšanja u odnosu na prethodne godine. Tako se na osnovu analize presuda za 2016. godinu može utvrditi da je 30% postupaka, kao i prema podacima za 2015. godinu, trajalo duže od 3 godine. Procenat postupaka koji je trajao do godinu dana uvećan je u odnosu na prošlu godinu i iznosi 40% (za 2015. iznosio je 26%). Iako ovaj podatak ukazuje na izvesno ubrzanje postupaka i dalje se može konstatovati izostanak poboljšanja efikasnosti koje je uočeno tokom 2014. godine kada je taj procenat iznosio čak 60%. Period odlučivanja drugostepenih sudova je nepromenjen u odnosu na prošlu godinu i znatno je kraći u odnosu na period 2011-2014. godine.
• Dužina trajanja prvostepenih postupaka analizirana je u odnosu na vremenski period od podizanja optužnice do donošenja prvostepene presude. Prema navedenom kriterijumu, maksimalno trajanje sudskog postupka iznosi 5 godina i 9 meseci, dok je najkraći postupak trajao 2 meseca, a prosečno trajanje postupka je 2 godine i 4 meseca. Stoga,ovi se podaci ne razlikuju bitno u odnosu na 2015. godinu, osim što je maksimalno trajanje postupka duže za 9 meseci.
• Podaci iz upitnika o praćenju suđenja govore da se i dalje najveći procenat suđenja (61% slučajeva) ne održava zbog odsustva okrivljenog ili branilaca, a taj procenat je čak povećan u odnosu na prošlu godinu kada je iznosio 50%.
• Zaštita privatnosti žrtve, pravo na pomoć, odnosno savetovanje i informisanje, kao i sigurnost žrtve i dalje su daleko od prioriteta u sudskom postupku. Iz analize sudskih presuda može se zaključiti da se podaci o oštećenim licima, koja su u najvećem broju izložena seksualnoj eksploataciji i dalje koriste u postupku, a javnost je bila isključena u zanemarljivom broju slučajeva. Pravo žrtve na informisanje o pravima kao i na pravnu pomoć i dalje je u velikoj meri uslovljeno angažovanjem, odnosno kapacitetima, nevladinih organizacija kao što je ASTRA, te aktivnostima Centra za zaštitu žrtava trgovine ljudima.
• Očigledno je da, kao i u presudama koje su analizirane prethodnih godina, u većini slučajeva preovlađuje praksa da se žrtve trgovine ljudima saslušavaju na javnim pretresima u prisustvu okrivljenih, uprkos postojanja adekvatnog zakonskog okvira koji pruža osnov da se sekundarna viktimizacija žrtava izbegne ili makar svede na najmanju moguću meru. Analiza prvostepenih presuda ukazuje da je od ukupnog broja od 34 oštećena lica samo 6 oštećenih dobilo status posebno osetljivog svedoka.
• Podaci koji su dostupni iz osuđujućih presuda ukazuju da značajan broj žrtava u vreme izvršenja dela i dalje čine maloletna lica (trećina oštećenih ili 11 lica), kao i da u pogledu krivičnog dela trgovina ljudima i dalje preovlađuje seksualna eksploatacija (prostitucija ili druga vrsta seksualne eksploatacije) koja je utvrđena u 19 slučajeva.
• Upoređivanjem podataka o kaznenoj politici sa podacima iz prethodnih godina, može se zaključiti da se nastavlja trend smanjivanja udela izrečenih kazni zatvora u trajanju preko 5 godina, pa je procenat ovih kazni za 2016. godinu isti kao i za 2015. godinu i iznosi 11%, dok je za 2014. godinu iznosio 14%, a za 2013. godinu 27%. Podaci iz analiziranih presuda za 2016. godinu koji ukazuju da se u najvećem broju slučajeva izriču kazne zatvora u trajanju od 3-5 godina (84% slučajeva), od čega kazna zatvora u trajanju od 3-4 godine čak u 63% slučajeva, ukazuju na neprimereno blagu kaznenu politiku koja se ne menja poslednjih godina. Ovo je posebno zabrinjavanjuće, imajući u vidu da je minimalna kazna za trgovinu ljudima 3 godine, a kada je žrtva maloletna osoba, minimalna kazna je 5 godina zatvora.
• Kao i prethodnih godina, ni u jednom krivičnom postupku koji je rezultirao presudom u 2016. godini sud nije odlučivao o imovinskopravnom zahtevu žrtve. Takođe, nijedna presuda kojom se žrvti dosuđuje naknada štete nije donesena ni u parničnom postupku.

PREPORUKE ZA DALJE UNAPREĐENJE ZAKONSKIH REŠENJA

Uprkos ostvarenim pomacima na zakonodavnom i institucionalnom nivou, unapređivanju saradnje nadležnih organa i nevladinih organizacija, kao i sprovedenim edukacijama u ovoj oblasti, sudska praksa i dalje ne ispunjava u potpunosti osnovne standarde zaštite prava u obimu koji garantuju ratifikovani međunarodni dokumenti, posebno u oblasti zaštite privatnosti žrtve, sigurnosti i zaštite žrtve, saslušanja žrtve u sudskom postupku i prava na kompenzaciju. Nepotpuna implementacija postojećih zakonskih rešenja koja bi mogla poboljšati zaštitu prava žrtava u postupku uz nedostatke u postojećem zakonskom okviru u pojedinim aspektima i dalje predstavljaju jedan od osnovnih problema u praksi.

Stoga dosadašnji rezultati ukazuju da je sveobuhvatan pristup zaštiti interesa i prava žrtava u sudskom postupku nemoguće postići bez poštovanja međunarodnih standarda u ovoj oblasti, dosledne primene postojećih zakonskih odredbi i angažovanja svih učesnika u postupku.